“Yaşadığı acı tecrübeler nedeniyle bayanlardan nefret eden Kıbrıslı heykeltıraş Pygmalion’un canı o kadar yanmıştır ki belirli bir mühlet sonra tüm bayanlardan tiksinti duymuş ve hepsinden kaçınır hale gelmiştir. Hayatının hiçbir vaktini onlardan biriyle geçirmek istemeyen Pygmalion ölünceye kadar evlenmeme yemini de etmiştir. Bu acı tecrübelerden ötürü Pygmalion günlerden bir gün, kendi gönlünde yatan ülkü bayana nazaran bir bayan heykeli yapmaya karar verir. O kadar uzun mühlet çalışır, oyma ve heykeltıraşlık konusundaki bütün maharetini ortaya koyar ve mesleğini o denli büyük bir adayışla yapar ki en sonunda yaşayan ve yaşamayan rastgele bir bayandan daha hoş ve eksiksiz bir fildişi bayan heykeli ortaya çıkar. Pygmalion, bu heykele “uyuyan aşk” manasına gelen “Galatea” ismini verir. Ortaya çıkan heykel, yaratıcısı Pygmalion’un dahi beklentilerinin çok üstündedir.
Pygmalion, yaptığı bayan heykelini devamlı seyretmekten, ona her baktığında onun bir heykelden daha fazlasını istemekten, onunla konuşmaktan kendini alıkoyamaz ve nihayet Galatea’ya derinden âşık olur. Hissettiği aşk öylesine güçlüdür ki Pygmalion bir gün Venüs (Afrodit) tapınağına sarfiyat ve aşk tanrıçası Venüs’e yalvarır; heykeline can vermesini diler. Pygmalion tapınaktan konuta dönüp heykelini öptüğünde onun sıcak ve yumuşak olduğunu fark eder. Zihni kuşku ve sevinç ortasında gidip gelse bile Tanrıça Pygmalion’un sevgisinden etkilenmiş ve heykeli Galatea’ya can vermiştir.”
Hiç Wallenda Faktörünü ya da Rosenthal Tesirini duydunuz mu?
Wallenda Faktöründe ismini veren öyküde, Karl Wallenda isminde bir ip cambazı senelerce başarılı şovlar yapar. Çok fazla başarılı şovlara sahip olmasına karşın bir gün ipten düşerek hayatını kaybeder. Vefatından sonra eşi tarafından yapılan açıklamada, Wallenda’nın düşmeden evvelki üç ay boyunca odaklandığı niyetin ipte yürümek değil ipten düşmemek olduğu anlaşılır. Robert Tesirinde mevzu edilen ise; Robert Rosenthal ve arkadaşları öğretmen-öğrenci ilgisini ele alan bir çalışma yaparlar. Araştırmacılar, bir ilkokulun birden altıya kadar olan tüm sınıflarındaki öğrencilerine yaygın olarak kullanılan bir zekâ testi uygular ve öğretmenlere bu testin zihinsel gelişimi öngördüğünü söylerler. Akabinde öğrencilerin yaklaşık yüzde yirmisini rastlantısal olarak seçerek öğretmenlere bu çocukların hakikaten dikkate bedel bir zihinsel gelişim gösterdiklerini belirtirler. Ders yılı sonunda tıpkı test tıpkı öğrencilere tekrar uygulanır ve öğrencilerin nitekim de dikkate bedel bir zihinsel gelişme gösterdikleri gözlemlenir. Rosenthal ve arkadaşlarına nazaran deney ve denetim kümesi ortasındaki tek fark öğretmenlerin seçilmiş öğrencilere karşı olan davranışlarıydı. Zira öğretmenler seçilmiş öğrencilere karşı daha sabırlı ve onları yüreklendirici davranışlar sergilemişler ve bu beklentilerini ses tonu, yüz tabirleri ve benzeri yollarla öğrencilere iletmişlerdi. Böylelikle öğrenciler kendilerini daha fazla çalışmaya güdülemişti.
Yukarıda bahsedilen her iki husus çoklukla “Pygmalion Etkisi” ya da “Kendini Gerçekleştiren Kehanet” terimi altında incelenir. Pygmalion, 1770 yılında Jean Jacques Rousseau tarafından birinci defa özünü koruyarak yazıya dökülmüştür. 1898 yılında ise Alman Psikiyatrist Albert Moll tarafından bu kavramın içeriği açıklanmıştır. Bu kavrama nazaran; bireyler kendilerinden ne bekleniyorsa o biçimde davranıyor bu davranışlar da kehanetlerin gerçekleşmesine neden oluyordu. Albert Moll’dan sonra Sosyolog Robert Merton ise siyahiler üzerinden bir çalışma yaparak Pygmalion Tesirini öbür bir noktaya taşımıştır. O yıllarda Amerika’da yaşayan siyahiler, düşük fiyatlarla çalıştırılıyordu, haliyle bu düşük fiyatlar onların düşük hayat koşullarına sahip olmalarına sebep oluyordu. Merton, yaptığı çalışmada siyahilerin bu tarafta ön yargılara sahip olduğunu fark etti ve önyargıların devamlı olarak tekrarlanması kendilerini bedelsiz, sevilmez ve etkisiz düşünmeye itiyordu. Bu durumda Pygmalion Tesiri, kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet oluyordu.
Merton’a nazaran; öncelikle bir durum yanlış tanımlanıyor. Bu yanlış tarif, yeni bir davranışa yol açıyor. Yeni davranış ise başlangıçta yapılan yanlış tarifi gerçekleştirmiş oluyordu. Üstteki mitte Pygmalion, hiçbir bayanın sevgisine layık olmadığını düşünüyor ve bu sevgiye layık olabilecek tek bayanın kendi zihninin eseri olabileceğine inanıyor. Bu bir yanlış tarifti. Pygmalion, yapmış olduğu yanlış tanıma olan inancından yola çıkarak bir heykel yapıyor ve kendi yapmış olduğu bu heykele âşık oluyor. Bu da başta yapmış olduğu yanlış tariften kaynaklanan yeni bir davranıştı. Venüs’ün heykele can vermesiyle Pygmalion nitekim de kendi zihninde yarattığı bayanla evleniyor. Başlangıçta yapılmış olan yanlış tarif gerçekleşmiş oluyor.
İnanılan şeyin gerçekleşmesi elbette memnunluk vericidir fakat 1964 yılında psikolog Robert Rosenthal insanların gerçekliğinin, diğerlerinden ya da kendi beklentilerinden olumlu etkilenebileceği üzere olumsuz etkilenebileceğini göstermiştir. Hakikaten yazının başlarında bahsedilen Robert Tesiri ne kadar olumlu bir örnek ise Wallenda faktörü de bir o kadar olumsuz örneklerdendir. Hatta ilerleyen devirlerde yapılan çalışmalar kendi kendini gerçekleştiren kehanetlerin döngüsel tabiatının insanlarda anksiyete ve depresyonun gelişmesinde ve derinleşmesinde rol oynayabileceğini göstermiştir. Kendi kendini gerçekleştiren kehanet anksiyete sorunu olan şahısların kendisini daha inançsız, telaşlı ve duygusal olarak daha hassas hissetmesine neden olurken; depresyonla çaba eden bireylerin daha kıymetsiz, sevilmez ve etkisiz hissetmeye yönlendirdiği gözlenmiştir.
Peki, yatırımcı tarafında Pygmalion Tesiri nasıl işliyor? Olumsuz senaryoyu ele alırsak; yatırımcı yapmış olduğu, yaptığı ya da ileride yapacağı yatırımların hiçbirinden yarar sağlayamayacağını ve portföyünün kıymet kaybedeceğini düşünüyor. Bu yanlış tarif. Yanlış tanımla birlikte süreç yapmaya başlayan yatırımcı, beklentilerinin aksisi olan durumlarla karşılaştığında endişe ve panikle yeni bir davranışa karar veriyor (yaptığı yatırımı panikle satmak ya da panikle yeni yatırımlar yapmak vb.). Panikle yapmış olduğu süreç yatırımcının ziyan etmesine neden olduğunda kehanet kendini gerçekleştirmiş oluyor. Yani, başta yapmış olduğu yanlış tarif gerçeğe dönmüş oluyor. Olumlu senaryodan bahsettiğimiz vakit ise yanlış tarif, yatırımcının yapmış olduğu tüm süreçlerden yarar sağlayacağı üzerine kuruluyor. Şayet yatırımcı başaracağına olan inancı ile daha fazla araştırma ve tahlile yönelirse; yanlış tarif, yatırımcıyı olumlu bir sonuca götürebiliyor. Ama, yanlış tarif yatırımcıda çok inanç dediğimiz durumu ortaya çıkartıyorsa; yatırımcı ne yazık ki tekrar olumsuz bir sonuçla karşılaşabiliyor. Zira yatırımcının bir amaca ulaşması konusundaki inancı ne kadar büyük olursa o kadar çok risk alma eğiliminde olabiliyor. Yatırımcı ya bir paya olağandan çok daha fazla yatırım yapıyor ya da portföyünü çok fazla ve farklı yatırımlarla şekillendirip portföyü üzerindeki denetimi kaybediyor.
Bununla birlikte Pygmalion Tesirinin yanlış tanımla başladığını unutmamak gerekir. Yatırımcılarda oluşan yanlış tarif, belirsizliğin ağır olduğu devirlerde çoklukla yatırımcıların “sezgisel yöntemler” kullanmasından ötürü ortaya çıkmaktadır. Tversky ve Kahneman 1973 yılında yatırımcıların yetenekler hakkında çıkarımlarda bulunduklarını bu yüzden de kararlar alırken kendi yeteneklerinden ve öbürleri tarafından algılanan yeteneklerinden etkilendiklerini belirtmişlerdir. Zira yatırımcılar çıkarımda bulunurken sezgisel teknikler kullanıyordu ve bu çıkarımlar çıpa tesiri, temsiliyet ve geçerlilik denilen üç kıymetli sezgisel yargıdan oluşuyordu.
Çıpa tesiri, insanların bildiği bir noktaya ya da bir sayıya demir atarak uygun gördüğü tarafta niyetlerini ayarlamasına denir. Bunu yaparken de beşerler tekrarlanan tecrübelerden, gördüğü, duyduğu rastgele bilgilerden etkilenilebilir. Örneğin bir komşunuz var ve komşunuzun birtakım davranışlarından ötürü onun utangaç, içine dönük, yardımsever, uysal, nizamlı bununla birlikte beşerler ya da gerçeklik dünyasına çok az ilgi duyan biri olduğunu düşünüyorsunuz. Komşunuz hakkında bu fikirlerinizin oluşma nedeni, daha evvel öteki insanlarda tekraren gördüğünüz davranış kalıplarından ya da öbür insanların komşunuz hakkında size söylediği şeylerden ötürü olabilir.
Temsiliyet tesiri ise kalıplara benzerliktir. İnsanların ilgilendikleri mümkünlük sorularından birçoğu şu iki çeşitten birine aittir: A objesinin B kategorisine ilişkin olma mümkünlüğü nedir? A olayının B sürecinden kaynaklanma mümkünlüğü nedir? Bu sorulara karşılık ararlarken A’nın B’ye ne kadar benzediğini değerlendirmeye çalışırlar. Komşunuzun utangaç, içine dönük, her vakit yardımsever, uysal, nizamlı bununla birlikte beşerler ya da gerçeklik dünyasına çok az ilgi duyan biri olduğunu biliyorsunuz (diğer insanların görüşleriyle bu niyetinizi desteklediğiniz için bildiğinizi düşünüyorsunuz). Ancak mesleğinizi bilmiyorsunuz. Aklınızda oluşan satıcı, pilot, kütüphaneci, hekim vb. üzere meslek listesi temsiliyete nazaran ortaya çıkmaktadır. Ve sizin komşunuza karşı olan davranışınızda düşündüğünüz listeye nazaran değişiklik göstermektedir. Kısaca; temsil edilebilirlik, misal özelliklere sahip olan şeylerin büyük oranda benzeri olduğunu ve birbirlerini etkilediği varsayımını kabul eder ve sizin bir liste oluşturmanızı sağlar.
Geçerlilik yanılsamasında ise beşerler genelde bilgileri en yeterli temsil eden sonucu seçerek bir öngörüde bulunurlar. Öngörülerine olan inançları en baştaki temsil derecelerine bağlıdır. Öbür bir deyişle yapılan tanımlama kısıtlı, güvenilmez ya da geçersiz olsa da seçilen sonuç ile bilgi ortasındaki örtüşmenin kalitesi değerlidir. Komşunuzun davranışları ile oluşturduğunuz meslek listesinde onun kütüphaneci olduğunu öngörmeniz geçerlilik yanılsamasıdır. Yani, toplumsal medyada dolaşırken ya da televizyonu izlerken gözünüze çarpan bir haberden ötürü hangi kesimlerin nasıl etkileneceğini düşünmeniz çıpa tesiri, bu kesimlerin içindeki pay senetlerini listelemeniz temsiliyet tesiri, bu listedeki kimi pay senetlerinin düşeceğini ya da yükseleceğini öngörmeniz ise geçerlilik tesiridir. Lakin unutulmaması gerekilen değerli şey şudur: bahsedilen sıralamayı ayrıntıyla incelemelerle birlikte vakte yayarak yapmanız ve süratli yapmanız ortasında fark vardır. Yavaş düşünme sistemi ile yani Sistem 2 ile karar verip, tahliller yaptıktan sonra süreç yapmanız yatırım; düşünme aksiyonunu savaş ya da kaç sistemine yani Sistem 1’e bırakarak, saniyeler içinde karar verip yatırım yapmanız ise kumardır. Zira, Sistem 2’de yanlış tarif ile ortaya çıkan listeyi gözden geçirmek için kendinize bir fırsat verirsiniz. Öbür bir sözle mermerden heykel yaratmak için bir vaktiniz olur. Lakin süratli karar aldığınızda bilişsel yanılsamalar sizi çok süratli bir halde ziyan noktasına taşıyacaktır.
İnsanlar en son cevap vermeye şartlanmıştır ve devamlı olarak iddia yürütürler. Yürüttükleri kestirimler ise çoklukla istedikleri şeyleri haklı çıkartmak üzerine heyetidir. Fikirler öbürleri için ne kadar saçma olursa olsun, beşerler inançlarını rastgele bir teklifle sarsılmaz formda sürdürebilirler. Diğerlerinin yapamayacağı şeyleri yapabileceklerine inanırlar ve bu halde davranışlar sergilerler. Bu, her vakit berbat sonuçlar ortaya çıkarmaz fakat olumsuz sonuçların ortaya çıkmaması için yani kehanetlerinin kendisini olumlu bir halde gerçekleştirebilmesi için karar verdikleri ortamın öngörülebilir nizamlı bir ortam olduğuna dikkat etmeleri gerekir. Ayrıyeten bu sistemli ortamın kendileri için uzun müddetli pratik yapabilmek için bir fırsat sunduğunu da unutmamalıdırlar. Kendi algınız bir manada kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet üzere çalışır bunun olumlu ya da olumsuz sonuçlar ortaya çıkarması ise siz kalmış…
Cemre,
Kaynakça
Kahneman, D. (2015). Hızlı ve Yavaş Düşünme. İstanbul: Varlık Yayınları.
Akmeşe, Z. (2019). PYGMALION TESİRİ VE SİNEMAYA YANSIMALARI. I. Memleketler arası İrtibat ve İdare Bilimleri Kongresi, (s. 1178-1186).
Yıldız, N. (2020, Temmuz 9). Psikoloji Literatüründe Pygmalion Mitinin Yeri. IQ: https://10layn.com/psikoloji-literaturunde-pygmalion-mitinin-yeri/ adresinden alındı
Doğan, M. D. (2019, 12 2). Birtakım Kehanetler: KENDİNİ GERÇEKLEŞTİREN Kehane. Geekyapar!: https://geekyapar.com/metro/birtakim-kehanetler-kendini-gerceklestiren-kehanet/ adresinden alındı
Maidenberg, M. P. (2021, October 12). Beware of Your Self-Fulfilling Prophecy. Psychology Today: https://www.psychologytoday.com/us/blog/being-your-best-self/202110/beware-your-self-fulfilling-prophecy#:~:text=The%20Pygmalion%20effect%20is%20a,through%20their%20actions%20or%20inaction. adresinden alındı
Deniz Yatırım ‘Model Portföy’ünü Güncelledi…
Prof. Yalçın Karatepe: Borsada kazananlar kim?
Artunç Kocabalkan – Işık Ökte: Borsada tenis